Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
Kilka słów o cmentarzach Żydów aszkenazyjskich

W przypadku cmentarzy żydowskich możemy spotkać się z różnym nazewnictwem. W języku hebrajskim są to eufemistyczne określenia, takie jak: "bejt kwarot" (dom grobów), "bejt chaim" (dom życia), "bejt olam" (dom wieczności), bejt awot (dom ojców); w języku jidysz: "hajlik ort" (święte miejsce) oraz "gut ort" (dobre miejsce). W języku polskim funkcjonuje słowo "kirkut", które przybiera formy regionalne, m.in. kerkut, kierkut, kierchow, kierkow, kyrchowek (używane na Śląsku), kierek, kirchol. Określenie jest prawdopodobnie efektem spolszczenia niemieckiego słowa Kirchhof, oznaczającego dziedziniec lub cmentarz przykościelny, lub Kirchengut/Kirchgut, oznaczającego własność kościelną. W niektórych rejonach Polski żydowskie cmentarze nazywa się także okopiskami, gierglami (lp. giergiel) i mogiłkami, choć określenia te stosowane są raczej przez starsze pokolenia. Słowo "okopisko" może pochodzić od okopu, jakim otaczano cmentarze, ale także od grzebowisk padłych zwierząt gospodarskich i jako takie było stosowane w oficjalnych dokumentach przynajmniej do lat 30. XX w. Podobnie jest ze słowem "kirkut". Dlatego też dla wielu Żydów przytoczone polskojęzyczne formy mają zabarwienie pejoratywne i są postrzegane jako niosące przeświadczenie ludności nieżydowskiej o niższej wartości tych miejsc. Żydzi mieszkający współcześnie w Polsce, dla których język polski jest językiem pierwszym, niezależnie od stopnia religijności lub jej braku, mówią najczęściej "cmentarz" lub "cmentarz żydowski".

Cmentarz w Jerozolimie (foto: Zbigniew Nowak)

Cmentarz - obok mykwy i synagogi - należy do najważniejszych obiektów każdej społeczności żydowskiej. Jest miejscem, w którym ciała zmarłych mają oczekiwać nadejścia czasów mesjańskich. Pochodną tego jest zasada nienaruszalności grobu. W odróżnieniu od cmentarzy różnych wyznań, gdzie po upływie określonego czasu dopuszcza się rozkopanie grobu, usunięcie szczątków i złożenia w tym miejscu kolejnych zwłok, żydowski grób nie może być otwierany. Talmud stanowi: "Zabrania się przenoszenia zmarłych i kości ich z miejsca, w którym spoczywają". Ekshumacja możliwa jest po uzyskaniu zgody rabina, m.in. w przypadku decyzji prokuratury, zagrożenia grobu zniszczeniem, przeniesienia szczątków do Ziemi Izraela, przeniesienia zwłok do grobu, który zażyczył sobie zmarły przed śmiercią; przeniesienia zwłok z cmentarza innego wyznania na cmentarz żydowski, pomyłkowego pochowania zmarłego obok niespokrewnionej z nim kobiety, przeniesienia osoby pochowanej pomyłkowo w miejscu wybranym przez inną osobę, przeniesienia zwłok pomyłkowo pochowanych w grobie podwójnym obok niewłaściwej osoby, przeniesienia zwłok do kwatery rodzinnej. Unika się ekshumacji zwłok osób, które zginęły za wiarę (hebr. kidusz ha-Szem - "dla uświęcenia Imienia [Pana]") i zostały pogrzebane w miejscu kaźni (w większości dotyczy to ofiar Zagłady). Zasadniczo zabronione są wszelkie formy ingerencji w grunt, na którym znajdują się groby. Szczątki zmarłych mają w spokoju oczekiwać czasów mesjańskich. Wyjaśnia to rabin Abraham Ginsberg, dyrektor Komitetu Ochrony Cmentarzy Żydowskich w Europie: "Połączenie duszy i ludzkiego ciała po śmierci stanowi kluczowy aspekt naszej wiary w nieśmiertelność duszy. Dusza cierpi, gdy grób zostaje naruszony lub gdy okazywany jest brak szacunku wobec tego, co nam wydaje się być jedynie suchymi kośćmi. Dusza i duch mogą odpocząć jedynie wtedy, gdy ciało fizyczne, w którym były umiejscowione, spoczywa w grobie nabytym za życia lub przydzielonym po śmierci. [.] Prawo żydowskie stanowi, że ziemia przykrywająca grób należy do zmarłego i nie może być w żadnym stopniu usuwana, ponieważ wywoływałoby to niepokój zmarłego".

Nie wiadomo, kiedy i gdzie powstały pierwsze cmentarze żydowskie na ziemiach obecnej Polski. Z pewnością już na początku XIII w. istniał cmentarz we Wrocławiu, z którego zachowało się kilka nagrobków, z najstarszym pochodzącym z grobu Dawida syna Sara Szaloma, zmarłego 4 sierpnia 1203 r. Znane są także średniowieczne cmentarze w Głogowie, Kaliszu, Świdnicy i innych miastach.

Początkowo cmentarze lokowano zarówno w obrębie miasta, jak i poza terenem zabudowanym. Przykładem może być Kraków, gdzie w XV w. dwa cmentarze znajdowały się przy synagogach, w kwartale zamkniętym ul. św. Anny, dzisiejszą ul. Jagiellońską, ul. Garncarską i murem, a trzecie miejsce pochówku funkcjonowało poza miastem, za Portula Iudaeorum, przy rzece Rudawie. Pod koniec XVIII w., w związku ze wzrostem świadomości sanitarnej, władze administracyjne rozpoczęły akcję zamykania cmentarzy w miastach i zakładania nowych poza terenami zabudowanymi.

Organizacja cmentarzy odzwierciedla obyczajowość i status materialny lokalnych społeczności. W małych, ubogich sztetlach cmentarze były czasem otoczone jedynie wałem ziemnym, nagrobki ograniczały się do skromnych stel z polnych kamieni, drewna czy płyt piaskowcowych; domy przedpogrzebowe były wykonane z drewna. W dużych miastach cmentarze z reguły były ogrodzone murem, stawiano na nich okazałe zabudowania, w których dokonywano rytualnej ablucji zwłok i urzędował administrator cmentarza. Od XIX w. pomniki nagrobne zaczęły przybierać coraz bardziej wyszukane formy - był to efekt przemian społecznych europejskich Żydów.

macewa w Tykocinie Krynki - kamienne macewy Cmentarz żydowski w Bobowej
Cmentarz żydowski
w Tykocinie
foto: K. Bielawski
Cmentarz żydowski
w Nowym Wiśniczu
foto: M. Węgrzyn
Cmentarz żydowski
w Krynkach
foto: A. Cyruk
Cmentarz żydowski
w Bobowej
foto: A. Bartosz

Cmentarz powinien być ogrodzony - oprócz murów i płotów pojawiały się także obwałowania i rowy. Zabudowania przy wejściu mieszczą dom przedpogrzebowy (hebr. bejt tahara - dom oczyszczenia), w którym przygotowywane są zwłoki do pochówku; mieszkanie stróża i grabarza, magazyn na narzędzia, dawniej również wozownię. W związku z tradycją powracania z pogrzebu inną drogą, część cmentarzy posiada dodatkową bramę lub furtkę. Ponieważ przestrzeń cmentarza jest uznawana za nieczystą, przy wyjściu znajduje się ujęcie wody, służącej do rytualnej ablucji.

W przeszłości na cmentarzach tworzono oddzielne kwatery dla mężczyzn i kobiet (dopuszczano pochówki obok siebie osób odmiennej płci, jeśli za życia mogłyby spać w jednym łóżku - na przykład małżonków lub rodzeństwa), jednak z czasem przemiany obyczajowości stopniowo zatarły ten podział. W XIX w. na cmentarzach wielkomiejskich dodatkowo zaistniał podział na kwatery Żydów ortodoksyjnych i postępowych. Ze względu na konieczność przestrzegania czystości rytualnej przez kohenów - potomków kapłanów ze Świątyni Jerozolimskiej, dostęp do grobów członków ich rodzin umożliwia się wytyczając szerokie aleje o charakterze eksterytorialnym (tzw. drogi kohenów) lub tworząc wydzielone kwatery grzebalne na skraju cmentarza, z jednoczesnym obniżeniem muru cmentarnego lub wykuciem w nim otworów.

macewa z Budapesztu żydowski nagrobek z III wieku macewa w Muzeum Żydowskim w Budapeszcie
Macewa z III wieku
w Muzeum Żydowskim
w Budapeszcie
foto: K. Bielawski
Macewa z III wieku
w Muzeum Żydowskim
w Budapeszcie
foto: K. Bielawski
Macewa z III wieku
w Muzeum Żydowskim
w Budapeszcie
foto: K. Bielawski
Drewniana macewa
w Muzeum Żydowskim
w Pradze
foto: K. Bielawski

Żydzi zamieszkujący Europę w zdecydowanej większości - pomijając np. groby katakumbowe w starożytnym Rzymie - stosowali i stosują pochówki ziemne, oznaczone stelami, czyli pionowymi (w przypadku sefardyjczyków poziomymi) płytami, potocznie zwanymi macewami (hebr. pomnik), wykonanymi różnych materiałów: z granitowych głazów, piaskowca, marmuru, żeliwa lub drewna. Ze względu na nietrwałość materiału, do dziś zachowały się jedynie nieliczne drewniane macewy, stojące m.in. na cmentarzach w Turowie i Leninie (Białoruś) oraz zabezpieczone w muzeach (m.in. w Amsterdamie, Berlinie, Bukareszcie, Pradze). Zainteresowanym tematyką drewnianych macew polecamy opracowanie Wooden Tombstones from Jewish Cemeteries in Eastern Europe.

Pomimo zakazu kremacji, w wyniku akulturacji części Żydów i rozwoju judaizmu postępowego, w drugiej połowie XIX w. na niektórych cmentarzach ( w Starogardzie Gdańskim i we Wrocławiu) pojawiły się również groby urnowe.

Cmentarz wojenny nr 60 na Przełęczy Małastowskiej. Odtworzona w 2002 r. drewniana macewa Mendla Broda, żołnierza poległego w 1915 roku
Macewa Mendla Broda
na Przełęczy Małastowskiej
foto: K. Bielawski
Drewniana macewa
na cmentarzu w Leninie
foto: K. Bielawski
Drewniana macewa
na cmentarzu w Leninie
foto: K. Bielawski
Drewniana macewa
na cmentarzu w Leninie
foto: K. Bielawski
Inną formą nagrobną jest ohel (hebr. namiot), czyli obiekt małej architektury, zadaszony lub odkryty, rzadziej ograniczony do dachu wspartego na filarach lub o konstrukcji trwale zamkniętej; jednoizbowy lub posiadający kilka pomieszczeń, na przykład z wydzielonym babińcem. Ohele stawia się nad grobami rabinów i cadyków oraz członków ich rodzin. Ich zadaniem jest zabezpieczenie grobu i zapewnienie osobom modlącym się we wnętrzu ochrony przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi. Więcej informacji na ten temat znajdziesz w opracowaniu Ohele w Polsce z uwzględnieniem ich występowania na cmentarzach wielkomiejskich.

W XIX w. cmentarze żydowskie inkorporowały nowe formy nagrobne, przejęte z cmentarzy innych wyznań, m.in. stele zmodyfikowane, obeliski, grobowce architektoniczne, małe formy architektoniczno-rzeźbiarskie.

Ohel cadyka macewa Eliezera z Łańcuta modlitwy wewnątrz ohelu
Ohel na cmentarzu w Warszawie
foto: K. Bielawski
Ohel na cmentarzu
w Białymstoku
foto: A. Cyruk
Wnętrze ohelu
w Łańcucie
foto: K. Bielawski
Chasydzi
w ohelu w Bobowej
foto: A. Bartosz

Zasady judaizmu sprawiają, że na grobach nie ma zdjęć czy podobizn zmarłych (choć czas i tu przynosi zmiany - nagrobki ze zdjęciami czy płaskorzeźbionymi przedstawieniami postaci ludzkich można znaleźć na cmentarzu w Warszawie). Możemy natomiast spotkać się z bardzo bogatą symboliczną ornamentyką. Poniżej podajemy powszechnie przyjęte znaczenie najczęściej stosowanych symboli:

Ręce złączone w geście błogosławieństwa - symbol umieszczany jest na nagrobkach kohenów, czyli zmarłych wywodzących się z rodu arcykapłana Arona. Złożone dłonie nawiązują do udzielanego przez nich błogosławieństwa. Na pochodzenie z rodu kohenów wskazują też t nazwiska, jak Cohn, Cohen, Kahan, Kohen, Kohn, Kagan, Kaganowicz, Katz i inne.

dłonie w geście błogosławieństwa umieszcza się na grobach kapłanów Księgi - oznaczenie grobu osoby uczonej w Torze i Talmudzi macewa macewa
Ornamentyka macew na cmentarzu żydowskim w Żyrardowie - foto: K. Bielawski

Przechylony dzban lub misa - ten symbol zdobi groby zmarłych pochodzących z plemienia Lewitów (ha-Lewi), osób pełniących funkcje pomocników podczas modlitw. Do ich zadań należało między innymi czytanie w synagodze Tory oraz obmywanie rabinom rąk, do czego używano dzbana i misy.

Podwójne krzesło lub ręka trzymająca lancet - oznaczenie grobu mohela, czyli osoby zajmującej się obrzezaniem. Podwójne krzesło nazywane jest inaczej krzesłem proroka Eliasza, który według tradycji przybywa na każdą uroczystość, by stwierdzić wykonanie przykazania. Jak mówi księga Bereszit: "Każdy męski potomek u was będzie obrzezany. Obrzezajcie wasze napletki. Będzie to znakiem przymierza między Mną i wami. Ósmego dnia życia będzie obrzezany u was każdy męski potomek".

Skarbonka lub ręka wrzucająca monetę do skarbonki - relief umieszczany na macewach osób znanych ze swej dobroczynności. Ponieważ płaskorzeźba dłoni wyciągniętej w stronę skarbony pojawia się z reguły na grobach kobiet, można przyjąć, że symbol ten stanowi także nawiązanie do hymnu "Kobieta doskonała" ("Eszet Chajil") z Księgi Przysłów 31: "Żonę doskonałą któż znajdzie? (...) Otwiera dłoń dla ubogiego, ręce wyciąga dla biedaka".

Świece lub świeczniki - płaskorzeźby występujace na na grobach kobiet. W żydowskiej rodzinie to właśnie kobieta zapala szabasowe świece. Złamana świeca stanowi odniesienie do przerwanego życia. Rabin Solomon Ben Josef Ganzfried w Kicur Szulchan Aruch napisał: "Micwa zapalania świec szabatowych dotyczy tak mężczyzn jak i kobiet, ale kobiety mają większą powinność, ponieważ one znajdują się w domu, a także dlatego, że kobieta zgasiła świecę świata, gdy przywiodła do grzechu pierwszego człowieka i spowodowała ciemność jego duszy".

Korona - wyjaśnienie tego symbolu tkwi w cytacie z Pirke Awot: "Są trzy korony: korona Prawa, korona kapłaństwa i korona władzy, ale korona dobrego imienia stoi wyżej od nich wszystkich". Płaskorzeźbę tą umieszcza się zatem między innymi na grobach rabinów czy osób darzonych dużym szacunkiem.

Lew - znak plemienia Judy, ludu Izraela, symbol potęgi, siły, wyzwolenia i odkupienia. Na nagrobkach nierzadko lwy podtrzymują koronę czy zwoje Tory. Przytoczmy tu biblijny cytat: "Judo, młody lwie, na zdobyczy róść będziesz, mój synu: jak lew czai się, gotuje do skoku, do lwicy podobny".

Księgi lub szafy z księgami - oznaczenie grobu osoby uczonej w Torze i Talmudzie lub sofera, czyli osoby przepisującej święte księgi.

Tablice przykazań i Zwoje Tory - symbole odwołujące się do religijności zmarłego, umieszczane na grobach między innymi rabinów,

Gwiazda Dawida - symbol ten nawiązuje do imienia Dawid, w XX wieku został rozpowszechniony także jako emblemat ruchu syjonistycznego. Anna Kamieńska we wstępie do albumu Moniki Krajewskiej Czas kamieni tak charakteryzuje gwiazdę Dawida: "Kabalistyczny znak przenikania się światła widzialnego z niewidzialnym, symbol siedmiu planet, symbol tygodnia, gdzie środkowe pole oznacza dzień Szabatu, zaś wierzchołki trójkątów pozostałe sześć dni tygodnia".

Jednorożec - symbol człowieka sprawiedliwego i znak zbawienia. Jak głosi jeden z psalmów: "I połamię cały róg niegodziwych, a róg sprawiedliwego się wzniesie".

Przechylony dzban - oznaczenie grobu lewity czyli pomocnika rabina w synagodze Ręka wrzucająca monetę do puszki - osoba wspomagająca ubogich i potrzebujących Lwy podtrzymujące koronę - wieloznaczny symbol nawiązujący do Talmudu, oznaczający pochodzenie z rodu kapłanów (kohenów), uczoność zmarłego lub jego dobre imię czy też głowę domu Łania w biegu lub osaczona przez psy - symbol wygnania i cierpień narodu żydowskiego
Ornamentyka macew na cmentarzu żydowskim w Warszawie - foto: K. Bielawski

Drzewa - symbole wieloznaczne. Palma zgodnie z cytatem z Księgi Psalmów brzmiącym: "sprawiedliwy jak palma" może odnosić się do prawości zmarłego. Drzewo jest także symbolem życia i odpoczynku w raju. Drzewa mogą też oznaczać żałobę. Na przełomie XIX i XX wieku popularne stały się nagrobki w formie złamanego drzewa, co miało nawiązywać do przedwczesnej śmierci. Przytoczmy tu cytat z Księgi Zachariasza: "Narzekajcie cyprysy, gdyż upadł cedr i zniszczone zostały wspaniałe drzewa! Narzekajcie dęby Baszanu, gdyż legł gęsty las".

Częste są też motywy animalistyczne. Odnoszą się one często do imion. I tak: lew - oznacza imiona Arie, Lejb; jeleń - imiona Cwi, Hirsz; niedźwiedź - imiona Dow, Ber; wilk - imiona Zew, Wolf, Beniamin; owca - imiona Rachela, Rebeka; gołąb - imiona Taube lub Jona; ptak - imiona Cipora, Fejga. Przedstawienia zwierząt mogą też odnosić się do cech zmarłego, w myśl cytatu z Miszny, mówiącego: "Bądź śmiały jak lampart, lekki jak orzeł, rączy jak jeleń, silny jak lew do wypełnienia woli Ojca twego, który jest w niebie". Symbole zwierząt określają też czasem miesiące: baran - jest znakiem miesiąca określanego w kalendarzu żydowskim jako nisan (przypada na dni marca i kwietnia); byk - jest znakiem miesiąca ijar (przypada na dni kwietnia i maja).

Płaskorzeźby na macewach mogą nawiązywać też do zawodu wykonywanego za życia. Do takich symboli zaliczamy wspomniany już uprzednio lancet na grobie mohela, gęsie pióro oznaczające macewę sofera, czyli osoby zajmującej się przepisywaniem Tory i innych pism; węża Eskulapa na grobach lekarzy czy instrumenty muzyczne na nagrobkach muzyków.

Na niektórych macewach - między innymi na cmentarzu w Warszawie - uważny obserwator dostrzeże wyrzeźbione kłódki lub rygle. Symbol ten nawiązuje do dawnego zwyczaju składania do grobu kłódki. Halina Marcinkowska w opracowaniu zatytułowanym Żydowski pogrzeb w przedwojennej Polsce wyjaśnia motywy takiego postępowania: "Kłódkę kładziono na usta zmarłego, by ten "nie mówił". Kładąc kłódkę do grobu chciano by zmarły nie przekazywał tego, co się dzieje na tym świecie, przy czym kładziono ją nie bezpośrednio na usta, lecz na deskę wierzchnią na wysokości ust. Kłódka to znak zamknięcia grobu po wieczne czasy - jedno z talmudycznych określeń grobu oznacza "zamknięcie", "zamek".

Szczegółowe opracowanie dotyczące symboliki nagrobnej:
Andrzej Trzciński, Motywy figuratywne - rozdział z książki:
Teresa Klimowicz, Paweł Sygowski, Monika Tarajko, Andrzej Trzciński,
Ogrodnicy pamięci. Cmentarze żydowskie. Podręcznik dobrych praktyk w ochronie dziedzictwa lokalnego
,
Lublin 2018.

Przed drugą wojną światową powszechne było zdobienie nagrobków polichromiami. Tomasz Wiśniewski tak pisał o tym zwyczaju: "Cechą charakterystyczną cmentarzy małomiasteczkowych było kolorowanie macew. Zakłady kamieniarskie współpracowały z warsztatami malarskimi. Macewy były złocone i kolorowane. Często kolorystyka zachowała się do dnia dzisiejszego zwłaszcza, gdy płyta nagrobna upadła frontem do ziemi i w ten sposób farba była skuteczniej chroniona przez dziesiątki lat. Takie macewy malowane zachowały się m.in. w Łosicach, w Narewce, Mielniku i wielu innych miejscowościach. Na macewach malowanych przeważały barwy złote, czarne, żółte, niebieskie i czerwone. Kolorystyka przyszła zapewne z bogatej tradycji malowania wnętrz - zwłaszcza drewnianych bóżnic".

Przez setki lat inskrypcje na nagrobkach ryto w języku hebrajskim, a od połowy XIX w. także w językach codziennej komunikacji, m.in. jidysz, polskim, rosyjskim i niemieckim. Tradycyjna inskrypcja zawiera formułę wstępną "Tu pochowany/Tu pochowana", imię zmarłego, imię ojca, datę śmierci oraz formułę końcową "Niech dusza jego (jej) będzie związana w węzełku życia wiecznego", stanowiącą nawiązanie do nawiązująca do błogosławieństwa udzielonego przez Abigail Dawidowi. Liczne inskrypcje są rozbudowane o elementy laudacyjne i lamentacyjne, tworząc nierzadko prawdziwe poematy na część zmarłego. Na nagrobkach można znaleźć informacje o wieku zmarłego, jego zawodzie, pozycji społecznej, dokonaniach, miejscu zamieszkania, przodkach, okolicznościach śmierci.

Standardowy układ inskrypcji składa się z kilku elementów. U góry płyty nagrobnej widnieją hebrajskie litery Pe Nun, stanowiące abrewiaturę słów "po nikbar" lub "po nitman", co oznacza "tu pochowany/a". Poniżej z reguły następuje epitet, określający cechy zmarłego, typu: "kobieta poważa, szanowana i znacząca", "mężczyzna doskonały i prawy', "mężczyzna stary i sędziwy" czy "niewiasta cnotliwa". Wspomniany epitet czasem poprzedza cytat lub sentencja, na przykład "odgłos płaczu i lament nad śmiercią", "strumienie łez popłynęły z mych oczu".

Hebrajskie litery Pe Nun, stanowiące abrewiaturę słów "po nikbar", co oznacza "tu pochowany"

Na starszych macewach nie znajdziemy nazwisk, a jedynie imiona zmarłych oraz imiona ich ojców. Przez setki lat Żydzi określali tożsamość imieniem oraz imieniem ojca. Dopiero w okresie zaborów władze nakazały im przybranie nazwisk. Polecenie to nie spotkało się jednak z aprobatą Żydów. Nazwiska nadawali urzędnicy, za wymyślenie dobrze brzmiącego nazwiska oczekując stosownej gratyfikacji finansowej. Żydzi, którzy z różnych powodów nie wnieśli odpowiedniej opłaty, otrzymywali nazwiska ośmieszające lub obraźliwe. Nawet po zmuszeniu Żydów do używania nazwisk, napisy na macewach dalej zawierały zapisy typu: "Awraham syn (ben) Cwi" czy "Rebeka córka (bat) Mordechaja". Jeśli zmarł również ojciec nieboszczyka, najczęściej po imieniu ojca następowało sformułowanie "niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona".

Na macewie nie umieszczano daty urodzenia. Wiek zmarłego określano, pisząc: "mąż stary i sędziwy", "młody mężczyzna", "wyrwana w młodych latach". Zawsze natomiast pojawiała się data zgonu, podawana według kalendarza żydowskiego. Żydowski rok ma 12 lub 13 miesięcy. W ciągu 19 lat przypada 12 lat o 12 miesiącach oraz 7 lat przestępnych o 13 miesiącach. Nazwy miesięcy to kolejno: tiszri, cheszwan, kislew, tewet, szwat, adar, nisan, ijar, siwan, tamuz, aw i elul.  W roku przestępnym pojawia się dodatkowy miesiąc  adar (adar II).

Lata liczone są od przyjętej w średniowieczu daty stworzenia świata, czyli 3761 roku przed naszą erą. I tak rok 2021 w kalendarzu żydowskim to lata 5781-5782. Na nagrobkach pomija się pierwszą cyfrę roku. Przykładowo datę śmierci 5 miesiąca tiszri 5673 roku zapisuje się jako "5 tiszri 673", uzupełniając ją o formułkę "według skróconej rachuby".

W zakończeniu inskrypcji umieszcza się hebrajskie litery TNCBH, stanowiące abrewiaturę zwrotu tłumaczonego:"Niech dusza jego będzie włączona w wieniec życia wiecznego" lub "oby dusza jego była związana w węzełku życia".

Standardowa, prosta inskrypcja może zatem brzmieć: "Tu pochowany. Strumienie łez popłynęły z mych oczu. Mężczyzna sędziwy, pan Dawid syn Awrahama, pamięć sprawiedliwego niech będzie błogosławiona. Zmarł 5 aw 683 roku według skróconej rachuby. Niech dusza jego będzie włączona w wieniec życia wiecznego".

Na żydowskich płytach nagrobnych często jednak znajdziemy bardzo kwieciste i poetyckie epitafia. Przytoczmy kilka z nich:

Tu pochowana niewiasta szanowna i zacna, była kamieniem węgielnym; kimże ta, która świeci z wysoka jak zorza, jaśniejąca jak słońce, piękna jak księżyc, chwałę jej któż zmierzy; pani Jentel córka czcigodnego, sławnego, imię jego znane w bramach, czcigodnego pana Cwi Hirsza błogosławionej pamięci. Wyszła dusza jej w sobotę, w dzień gdy opłakuje się w modlitwie i płaczu, narzekaniu i trenie żałobnym, 28 dnia miesiąca, w którym zostały potłuczone tablice, które były dane jako pierwsze, roku 486 według małego rachunku. A zmarła niech spocznie w pokoju, prawdziwe wytchnienie pod skrzydłami Boskiej Opatrzności. Niech dusza jej będzie związana w węzełku życia.

Tu pochowana niewiasta szanowna i zacna, wszystkie jej czyny były uczciwe; pani Ewa, córka naszego nauczyciela pana Samuela, błogosławionej pamięci. Dusza jej czysta wyszła 18 adar roku 482 według małego rachunku. Niech dusza jej będzie w węzełku życia związana.

Pomnik ten dla znakomitszego od złota i szczerego złota. Mąż prawy, jaśniejący został wywyższony, strawa jego była wspaniała dla wędrowców w dzień i w nocy, oto ten pan Chaim, syna pana Judy Lejba błogosławionej pamięci. Jego czysta dusza wyszła w sobotę 28 adar I roku 486 według rachunku i od stworzenia. Niech dusza jego będzie w węzełku życia związana.

Na cmentarzach chowa się także wyposażenie synagog, na przykład zniszczone zwoje Tory. Gemara zakazuje wymazywania imienia B-ga, a tym samym niszczenia lub wyrzucania ksiąg religijnych i innych przedmiotów, zawierających imię B-ga. Wspomniane księgi czy przedmioty, gdy nie nadają się do dalszego użytku, składa się w synagodze w skrytce zwanej genizą , a po zebraniu większej ich ilości, grzebie się na cmentarzu z szacunkiem należnym zmarłym.

Na żydowskich grobach widuje się ułożone kamyki. Geneza tego starego zwyczaju nie jest znana. Najczęściej można spotkać się z kilkoma próbami jego wyjaśnienia. Niektórzy wywodzą go z czasów, gdy zwłoki grzebano na pustyni i zabezpieczenie miejsca pochówku przed dzikimi zwierzętami poprzez ułożenie na nim kamieni było wyrazem szacunku dla zmarłego. Dla innych kamień to symbol trwałej, nieprzemijającej pamięci. Część osób religijnych uważa, że położenie kamyka na macewie uniemożliwia przeczytanie całej inskrypcji, co według kabalistów prowadziłoby do zapomnienia nauk wynikających z Tory.

W przeszłości na groby nie przynoszono kwiatów i zniczy. Traktowano je jako symbole życia oraz obyczaj nieżydowski, jednak przenikanie kultur stopniowo zaciera tę różnicę.

Warto wspomnieć o zwyczaju wykonywania miniatur nagrobków. Przechowywano je w domach, a w każdą rocznicę śmierci (w języku jidysz: jorcajt ) zapalano przed nimi świecę i odmawiano modlitwę. Na zdjęciach poniżej prezentujemy kilka XIX- i XX-wiecznych miniatur macew ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma. Zostały one znalezione na terenie getta warszawskiego, pod ruinami domu Trepków przy ul. Niskiej 53/55.

Przez szacunek dla zmarłych, na cmentarzu nie wolno spożywać jedzenia, pić, wnosić Tory, a więc wykonywać czynności niedostępnych dla nieboszczyka. Nie wolno wypasać zwierząt czy zbierać siana. Nie można też traktować cmentarza jako skrótu drogi. Mężczyźni na terenie cmentarza żydowskiego powinni nosić nakrycie głowy. Pamiętaj o tym - okażesz w ten sposób szacunek zmarłym i nie urazisz innych osób odwiedzających to miejsce.

tekst: Krzysztof Bielawski

Miniatura macewy Miniaturowa macewa
Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas