Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
KROTOSZYN

Trudno jest ulokować w czasie początki bytności ludności żydowskiej w Krotoszynie. Najprawdopodobniej gmina żydowska powstała tu pod koniec XVI w. Pierwszym znanym z imienia rabinem był Hirsch ben Samson - sprawował on swoją funkcję około 1617 r. Gmina rozwijała się prężnie, w 1629 r. istniało już 311 domów żydowskich, większość z nich ulokowana była na przedmieściach przy drodze do Wrocławia. Dziewiętnastego lipca 1638 r. gmina żydowska otrzymała od Przementowskiego i Władysława Rozdrażewskiego swój pierwszy przywilej; zezwalał on Żydom na prowadzenie handlu, odbudowę synagogi i domów po pożarze oraz założenie własnego cmentarza przy drodze do Ostrowa Wielkopolskiego. Jeden z kolejnych przywilejów został nadany krotoszyńskim Żydom przez magnata Józefa Potockiego, hetmana wielkiego koronnego. Dokumentem z pierwszego marca 1728 r. uporządkował on zobowiązania gminy i jej organizację.

Dużym ciosem dla całego miasta był pożar, który wybuchł w Krotoszynie w 1774 r. Zniszczeniu uległa wówczas połowa miasta, w tym kwartał żydowski z synagogą i domem modlitwy (bet ha-midrasz), zwoje Tory, rękopisy przechowywane w szkole żydowskiej oraz inne kosztowności. W tym czasie w mieście mieszkało tysiąc trzystu osiemdziesięciu czterech Żydów. Musiało upłynąć sporo czasu, nim gmina żydowska podniosła się z tragedii, jaką był pożar. Dopiero dziewiątego listopada 1839 r. krotoszyńska Korporacja Żydowska zakupiła przy ul. Garncarskiej plac pod nową świątynię, której uroczyste otwarcie nastąpiło w 1846 roku. W 1849 r. Krotoszyn zamieszkiwało dwa tysiące trzystu dwudziestu siedmiu Żydów, co stanowiło około trzydziestu procent populacji miasta. W tym samym czasie istniała już żydowska szkoła elementarna, zlokalizowana przy dzisiejszej ul. Krótkiej.

W XIX w. Krotoszyn był miejscem zamieszkania i działalności wielu Żydów znanych na polu nauki i religii. Z miastem tym związani byli rabini: Lipska Abraham Meyer Goldschmidt (1820-1889), Zbąszynia Aron Pulvermacher, rabin i uczony Simon Eppenstein (1864-1920), a także uczeni: znawca języków azjatyckich Georg Huth (1867-1906), profesor Albert Herbst (1839-1907). Jednak najbardziej znanym krotoszyńskim Żydem był Bar Loebel Monasch (1801-1879) - drukarz, autor "Pamiętnika", w którego drukarni powstały między innymi wciąż istniejące dwa modlitewniki (obecnie eksponaty w Muzeum Regionalnym PTTK w Krotoszynie).

Początek XX w. przyniósł okres emigracji ludności żydowskiej z Krotoszyna - po odbudowie niepodległego państwa polskiego większość Żydów dobrowolnie wyjechała do Niemiec i tam osiedliła się. W 1921 r. mieszkało w Krotoszynie zaledwie stu dwunastu Żydów, a w przededniu wybuchu drugiej wojny światowej - stu siedemdziesięciu dwóch. W 1922 r. krotoszyńscy Żydzi przekazali poznańskiej gminie mozaistycznej zarząd nad synagogą, cmentarzem, szkołą i pozostałym majątkiem. Koniec bytności ludności żydowskiej w Krotoszynie wyznaczyła okupacja niemiecka po wybuchu drugiej wojny światowej. Szesnastego października 1939 r. hitlerowcy wywieźli siedemnastu ostatnich krotoszyńskich Żydów do getta w Łodzi. W 1941 r. Niemcy zburzyli krotoszyńską synagogę.

Archiwalne zdjęcie cmentarza żydowskiego w Krotoszynie (Fotografia ze zbiorów Muzeum)
Nieistniejąca już nekropolia żydowska w Krotoszynie znajdowała się przy dzisiejszej ul. Ostrowskiej, między ulicami Głowackiego i Sosnową i zajmowała powierzchnię 0,5 hektara. Powstała około 1638 r., a służyła celom grzebalnym aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Przez długi czas był to jedyny cmentarz żydowski w okolicy, w związku z czym chowani tu byli Żydzi z Leszna, Kobylina, Kępna, Zdun, Ostrowa Wielkopolskiego, a do 1761 r. także z Wrocławia. Miejsce ostatniego spoczynku znaleźli tu m. in. rabin krotoszyński Menachem Mendel ben Auerbach (zm. 1689 r.), żydowski męczennik Moses Karpeles z Pragi (zm. 1729 r.), słynny rabin Chajjim Jon z Wrocławia. Informacje te były możliwe do odtworzenia dzięki zachowanej księdze Bractwa Pogrzebowego za lata 1684-1831. Obecnie istnieje niewiele zdjęć, które dokumentowałyby ten kirkut. Podczas drugiej wojny światowej Niemcy zdewastowali cmentarz, porozbijali macewy i użyli ich jako budulca w wielu miejscach miasta. Między innymi został z nich utworzony murek koło kościoła św. Rocha. Dziś na terenie cmentarza przy ul. Głowackiego istnieje park; nie wszyscy tam spacerujący wiedzą, iż ziemia ta kryje szczątki dawnych mieszkańców miasta. Na części nekropolii postawiono budynki. Dawny dom przedpogrzebowy przez lata służył jako biblioteka, obecnie jest wykorzystywany do celów mieszkalnych.
Jedyna znana ocalała w całości macewa z krotoszyńskiego kirkutu
Macewa w Muzeum Regionalnym PTTK (foto: M. Frąckowiak)

W holu na parterze Muzeum Regionalnego PTTK w Krotoszynie umieszczono nagrobek z miejscowego cmentarza żydowskiego. Macewa trafiła tu w 1975 r. Stała ona niegdyś na grobie Jakuba Kaca, zmarłego 21 lutego 1722 r. Hebrajska inskrypcja głosi: "Tu pochowany Jakub, mąż doskonały i prawy, a ubogi w lata; pan Jakub Kac (błogosławionej pamięci), syn pana Lejba Kaca, który był szamesem we Wrocławiu i zmarł w sobotę 4 w miesiącu adar 482 według małego rachunku."

Okalający kościół św. Rocha mur z macew został w połowie 2005 r. częściowo rozebrany, a oczyszczone płyty nagrobne zmagazynowano w pomieszczeniach urzędu miasta z myślą o przyszłym lapidarium. Duże fragmenty nagrobków znajdowały się kiedyś także w chodnikach wzdłuż ul. Fabrycznej oraz w parku miejskim przy placu zabaw (wmurowane do murów ochronnych), ale zostały usunięte przy okazji remontów.

W dniu 10 maja 2005 r. podczas wizyty w Krotoszynie rabina Michaela Schudricha przychylono się do projektu budowy lapidarium, upamiętniejącego krotoszyńskich Żydów. Autorem owego projektu jest dr Rafał Witkowski, historyk z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Pomnik ma mieć formę muru ustawionego wzdłuż chodnika przy ul. Ostrowskiej z wbudowanymi weń fragmentami macew.

tekst: Małgorzata Frąckowiak
Autorka dziękuje dr. Rafałowi Witkowskiemu za pomoc przy pisaniu artykułu
Bibliografia:
R. Witkowski "Żydowscy mieszkańcy Krotoszyna w XIX i XX w."
M. Wodziński "Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII - XVIII wieku"
Polecamy odwiedzenie stron:
www.sztetl.org.pl
www.shabbat-goy.com

cmentarz żydowski w Krotoszynie cmentarz żydowski w Krotoszynie cmentarz żydowski w Krotoszynie cmentarz żydowski w Krotoszynie
Cmentarz w Krotoszynie
(foto: M. Płoszaj)
Dom przedpogrzebowy
(foto: M. Płoszaj)
Mur z macew w Krotoszynie
(foto: M. Płoszaj)
Mur z macew w Krotoszynie
(foto: M. Płoszaj)
Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Krotoszyna i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętają ten cmentarz z okresu przed II wojną światową.
Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas