Cmentarz żydowski w Przasnyszu jest oddalony około 750 m na południowy wschód od Rynku, znajduje się pomiędzy ul. Leszno i ul. Nadrzeczną, zajmuje działkę o nieregularnym planie i powierzchni 1 ha 36 arów 43 m kw.

Data założenia cmentarza nie jest znana. Na podstawie danych demograficznych za błędną należy uznać wzmiankę rabina Szymona Huberbanda o założeniu cmentarza w XVII w. Obiekt nie został wymieniony w wizytacjach kościelnych z 1781 i 1783 r. Istniał na pewno w czwartej dekadzie XIX w., co potwierdza oznaczenie na Topograficznej Karta Królestwa Polskiego z 1839 roku.

Cmentarz został zdewastowany podczas drugiej wojny światowej. Jak podał rabin Szymon Huberband, "wyrwano nagrobki, grunt zaorano i wykorzystano jako drogę". Proces dewastacji trwał także po 1945 r. 29 maja 1961 r. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Przasnyszu przyjęło uchwałę o zamknięciu cmentarza. W uzasadnieniu podano: "Wszelkie pamiątki nagrobkowe zostały przez okupanta niemieckiego zniszczone. Od roku 1940 na tym cmentarzu nie dokonuje się chowania zwłok ludzkich". PMRN planowało urządzenie na cmentarzu parku publicznego lub ogródka jordanowskiego dla dzieci. Prawdopodobnie w kolejnych latach cmentarz zadrzewiono. Jego południowo-wschodnią część zajęła baza Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Przasnyszu, południowy skraj - pas drogi. W 1989 r. na cmentarzu znajdowało się nielegalne boisko.

W latach osiemdziesiątych miejscowi społecznicy podjęli starania o upamiętnienie cmentarza. Plany udało się sfinalizować w 1986 r., dzięki współpracy Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Przasnyskiej, Muzeum Okręgowego w Przasnyszu oraz władz miasta. Teren cmentarza uporządkowano, ustawiono też kilkadziesiąt odzyskanych płyt nagrobnych, w tym pochodzących z Chorzeli i Makowa Mazowieckiego. W centralnej części lapidarium wzniesiono zaprojektowany przez Wojciecha Ciesielskiego i Cz. Zelmańskiego pomnik w formie dwóch macew o półokrągłym zwieńczeniu, z napisem o treści: "Pamięci tych, którzy żyli z nami" (w wersji hebrajskiej: "Pamięci Żydów, którzy żyli wśród nas") . Uroczystość zakończenia prac restauracyjnych odbyła się w dniu 25 kwietnia 1986 r.

Właścicielem cmentarza jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Obiekt jest wpisany do wojewódzkiej ewidencji zabytków, nie posiada wpisu w rejestrze zabytków nieruchomych.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/55, Decyzje o zamknięciu i przeznaczeniu ich na inny cel
w województwie warszawskim.
Grzybowski M. M., Katolickie kaplice dworskie oraz miejsca kultu innowierców na Mazowszu w drugiej połowie XVIII wieku: materiały źródłowe z wizytacji kościelnych, [w:] Studia Płockie, nr. 4, Płock 1986.
Henrykowska A., Karta cmentarza nr 10173, [bmw] 1989.
Huberband Sz.., Zagłada bożnic, bejt ha-midraszy i cmentarzy, [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy. Pisma rabina Szymona Huberbanda, t. 32, red. E. Bergman, A. Ciałowicz, Warszawa 2017.
Szałygin J., Przasnysz, [w:] Województwo mazowieckie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Szczepański J., Społeczność żydowska Mazowsza w XIX-XX w., Pułtusk 2005.
Zdjęcia: Sławomir Topolewski, Krzysztof Bielawski
Kliknij tu, by obejrzeć film nakręcony na tym cmentarzu