Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
RADZYMIN

Cmentarz żydowski w Radzyminie znajduje się w południowej części miasta, przy obecnej ul. Mickiewicza. Cmentarz zajmuje działkę na planie wydłużonego prostokąta, o przybliżonej powierzchni 1,7 ha.

Data założenia cmentarza nie jest znana, pochówków dokonywano tu nie później niż od końca XVIII wieku. W 1775 r. wizytator diecezjalny w sprawozdaniu z Radzymina zanotował: "Kładowisko [....], gdzie się [Żydzi - przyp. KB] grzebią, za miastem jest, a gdy raz w rok na swe zjeżdżają się nabożeństwa, wtenczas dwór im do tego miejsce wyznacza, to zaś miejsce, czyli kierkut jakim prawem i za czyim pozwoleniem mają, pewności zaciągnąć trudno".

Wiadomo, że wejście na cmentarz znajdowało się od strony wschodniej, aleja główna była wytyczona na osi wschód-zachód.

Mapa okolic Radzymina z 1936 r. z zaznaczonym cmentarzem żydowskim
Źródło: Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego

Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu chowano zwłoki osób zmarłych lub zabitych w miejscowym getcie. Między innymi w 1942 roku pogrzebano tu wiele ofiar epidemii tyfusu. Ze względu na obawy o rozprzestrzenienie się epidemii, Niemcy wprowadzili ograniczenia w przewozie zwłok. Raz w tygodniu ciała zmarłych wozami wywożono na cmentarz. Na cmentarzu dokonywano też egzekucji. Wydany w 1988 r. Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945 wzmiankuje kilka tych tragicznych wydarzeń:
- wiosną 1942 r. żandarmi z miejscowego posterunku rozstrzelali na cmentarzu 4 lub 5 kobiet.
- wiosną 1942 r. lub 1943. na cmentarzu rozstrzelano mężczyznę o nazwisku lub imieniu Maje lub Majer (?),
- latem 1942 r. na cmentarzu rozstrzelano rodzinę: mężczyznę (adwokata) wraz z żoną i siedmioletnią córką,
- latem 1942 r. na cmentarzu żandarmi rozstrzelali osiem osób,
- w październiku 1942 r. na cmentarzu zastrzelono mężczyznę o nazwisku Rybak,
- jesienią 1942 r. na cmentarzu zastrzelono kobietę w wieku około 30 lat,
- jesienią 1942 r. Niemcy zgładzili na cmentarzu grupę około dwudziestu osób, wśród których były dzieci,
- zimą 1942 r. funkcjonariusze policji i żandarmerii rozstrzelali na cmentarzu czterech mężczyzn,
- w styczniu 1943 r. prawdopodobnie na terenie cmentarza Niemcy zastrzelili mężczyznę i jego 7-letniego syna, uciekinierów z getta warszawskiego,
- jesienią 1943 r. na cmentarzu żandarm zastrzelił dziewczynkę w wieku 5-6 lat.

W Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie znajdują się zeznania świadków egzekucji na cmentarzu żydowskim.

"Kobiety żydowskie i dzieci chodziły po żywność. Patrole chwytały. Schwytane kobiety rozstrzeliwano. Jeśli kobiety prosiły o łaskę (padały do nóg), były rozstrzeliwane. Po doprowadzeniu na cmentarz skazane musiały kopać sobie groby. Nieraz do kopania wykorzystywano ludność polską" (świadek: Irena Banasiak)

"W czerwcu 1942 r. koło mojego domu przejechała furmanka załadowana 19 Żydami, wśród których były kobiety i dzieci. Obserwowałem wydarzenia ukryty za drzewami mego ogrodu, który znajduje się w pobliżu cmentarza żydowskiego. Żydów eskortowali żandarmi na koniach. Rozpoznałem Hoppego, Radkego oraz Cymbryka. Pomagając biciem kolbami zepchnęli Żydów z wozu i zaprowadzili na cmentarz żydowski. Samej egzekucji nie widziałem, bo byłem ukryty w moim domu. Słyszałem natomiast po chwili strzały automatyczne z brono maszynowej. Po godzinie poszedłem na cmentarz. Był już tam stary dozorca żydowski, który płakał. Hoppe rozkazał mu przed odjazdem, że do wieczora trupy muszą być pogrzebane, w przeciwnym bowiem wypadku zostanie on sam zastrzelony. Żadnemu z Polaków nie wolno było przyjść na miejsce egzekucji" (świadek: Władysław Kalinowski)

"W lipcu 1942 r. koło mojego domu, wczesnym wieczorem nadjechał samochód załadowany Żydami. Byłem ukryty jak zwykle w moim ogrodzie. Z konwojujących rozpoznałem żandarmów radzymińskich: Hoppego, Radkego, Stiepela i jednego, nieznanego mi żandarma z Pustelnika. Wśród skazanych nie widziałem nikogo, byli w budzie. Obserwując ich jak wysiadali, naliczyłem około 30 ludzi. Po jakimś czasie usłyszałem strzały z broni maszynowej. Na cmentarz już nie poszedłem, bałem się, ponieważ za to mogli i mnie zabić" (świadek: Władysław Kalinowski)

"W styczniu 1943 r. w pobliżu mojego domu szli żandarmi radzymińscy Hoppe i Radke. Byli podpici. Śmieli się głośno, żartowali. Przed sobą prowadzili ojca i syna 7-letniego. Był to adwokat z Warszawy, który podobno uciekł z getta warszawskiego. Przed cmentarzem chłopiec próbował uciekać. Zastrzelił go Hoppe i zaraz potem ojca" (świadek: Władysław Kalinowski)

Cmentarz żydowski w Radzyminie na zdjęciu lotniczym z 6 września 1944 roku
Cmentarz na zdjęciu lotniczym z 6 września 1944 roku

Cmentarz uległ daleko posuniętej destrukcji. Wiele nagrobków zostało wykorzystanych do budowy okolicznych domów oraz mleczarni. W latach PRL teren splantowano i przekształcono na park. Wszelkie naziemne ślady grobów uległy zatarciu.

Obecny stan zachowania cmentarzu opisała jedna z mieszkanek Radzymina: "Kirkut jest miejscem, na którym myje się samochody, zakopuje zdechłe zwierzęta i wyrzuca śmieci. Ten piękny jeszcze parę lat temu park jest rozjeżdżany przez quady i samochody. Po wojnie ludzie kradli i wywozili nagrobki nawet wozami. Kładli je pod lub jako fundamenty pod domami. Znam stary dom, spod którego widać jeszcze kawałek płyty".

Na skraju cmentarza znajduje się betonowy sarkofag, a umieszczone na nim tablice z napisami w języku hebrajskim głoszą: "Na tym cmentarzu, w przybliżeniu w tym miejscu jest pochowany Nasz Pan Nauczyciel i Rabbi, Święty Rabbi, Cadyk - Podstawa Świata, Nasz Wielki Nauczyciel i Rabbi Szlomo Jehoszua Dawid, Błogosławiona Pamięć Sprawiedliwego w Przyszłym Świecie, Syn owego Świętego Dziadka Naszego Pana, Nauczyciela i Rabbiego, Sprawiedliwego - Podstawy Świata z tych ocalonych z Wielkiego Zgromadzenia, wzorzec dla pokolenia, Naszego Wielkiego Nauczyciela i Rabbiego, Jakowa Arie, Błogosławiona Pamięć Cadyka w Przyszłym Świecie, z Radzymina. Jego Dusza wzniosła się do nieba Dnia 15 miesiąca szwat roku 1903 tutaj w Radzyminie, niech B-g otacza to miasto opieką. Na jego grobie był wybudowany ohel, który został zburzony w Latach Gniewu (Wojny) 1940-45" (tłumaczenie z języka hebrajskiego: Katarzyna Mazurczak). Niestety, jedna z tablic z powyższym napisem została zniszczona między 2006 a 2010 rokiem.

Radzymin - nie ma już macew, teren cmentarza żydowskiego porastają mlecze.... Miejsce po ohelu cadyka Miejsce po ohelu cadyka Na tym cmentarzu, w przybliżeniu w tym miejscu jest pochowany Nasz Pan Nauczyciel i Rabbi, Święty Rabbi, Sprawiedliwy (Cadyk) - Podstawa Świata, Nasz Wielki Nauczyciel i Rabbi Szlomo (Salomon) Jehoszua Dawid, Błogosławiona Pamięć Sprawiedliwego (cadyka) w Przyszłym Świecie, Syn owego Świętego Dziadka Naszego Pana, Nauczyciela i Rabbiego, Sprawiedliwego - Podstawy Świata z tych ocalonych z Wielkiego Zgromadzenia, wzorzec dla pokolenia, Naszego Wielkiego Nauczyciela i Rabbiego, Jaakowa Arie, Błogosławiona Pamięć Cadyka w Przyszłym Świecie, z Radzmin (Radzymina). Jego Dusza wzniosła się do nieba Dnia 15 miesiąca Szewat roku 1903 tutaj w Radzmin, niech B-g otacza to miasto opieką. Na jego grobie był wybudowany ohel, który został zburzony w Latach Gniewu (Wojny) 1940-45
Ohel cadyka Szlomo Jehoszuy Dawida Gutermana z Radzymina w trakcie budowy Ohel cadyka Szlomo Jehoszuy Dawida Gutermana z Radzymina Ohel cadyka Szlomo Jehoszuy Dawida Gutermana z Radzymina Ohel cadyka Szlomo Jehoszuy Dawida Gutermana z Radzymina
foto: K. Bielawski

W latach 2015-2016 z inicjatywy autora tego tekstu wzniesiono nowy ohel cadyka Szlomo Jehoszuy Dawida Gutermana. Budowę sfinansował mieszkający w Wlk. Brytanii Joseph Deutsch, a prace wykonała firma Igora Basaja. Wniosek do Rady Miasta złożyła Komisja Rabiniczna ds. Cmentarzy.

Z pewnością część płyt nagrobnych znajduje się w różnych punktach miasta i służy jako jako płyty chodnikowe czy tarcze szlifierskie. Poniżej prezentujemy zdjęcia kilku macew, odnalezionych w Radzyminie.

W kwietniu 2012 r. na opuszczonej posesji przy ul. Zielonej 20, kilkanaście metrów od cmentarza, odnaleziono kolejnych pięć macew, wykorzystanych jako stopnie przed domem.

Wiosną 2013 r. na działce przy ul. Cichej znaleziono fragment macewy z napisem: "Tu pochowana kobieta skromna Rachela [....]". Nagrobek został zdeponowany w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie.

W czerwcu 2017 r. kilkanaście macew odnaleziono podczas budowy supermarketu na terenie dawnej mleczarni przy ul. 3 Maja 13. Nagrobki zostały złożone w ohelu.

macewa z cmentarza żydowskiego w Radzyminie
"Tu spoczywa kobieta, skromna, hojna, pani Chaja córka pana Szlomo,
zmarła 14 (?) miesiąca szewat roku 5613.
Niech jej dusza ma udział w życiu wiecznym"

(23? styczeń 1853 r.)

(tłum. J. Jagielski, zdjęcie: Marcin Bauer)
macewa z cmentarza żydowskiego w Radzyminie

Macewa Szajny Lai Zysman, córki Eliezera Dowa,
zmarłej w dniu 4 tamuz 5692 r.
(8 lipiec 1932)

(tłum. JK, zdjęcie Katarzyna Grudkowska)

macewa z cmentarza żydowskiego w Radzyminie

Macewa Rywki córki Abrahama, żony Mosze Frydmana,
zmarłej w dniu 14 szewat 5666 roku
(9 luty 1906 r.)

(tłum. JK, zdjęcie Katarzyna Grudkowska)

macewa z cmentarza żydowskiego w Radzyminie

Macewa Gitel Bajli córki Mosze,
zmarłej w dniu 1 tewet 5646 roku
(9 grudzień 1885 r.).

(tłum. JK, zdjęcie Katarzyna Grudkowska)

macewa z cmentarza żydowskiego w Radzyminie Macewa Józefa syna A[....] Mosze z Osielska,
zmarłego 3 dnia elul 5681 roku
(6 wrzesień 1921 r.)

(tłum. Emunah Nachmany-Gafni, zdjęcie K. Bielawski)
macewa z cmentarza żydowskiego w Radzyminie Fragment macewy Szlomy M[...]


(tłum. & zdjęcie K. Bielawski)
macewa z cmentarza żydowskiego w Radzyminie Macewa Racheli [....]


(tłum. & zdjęcie K. Bielawski)
Ohel cadyków radzymińskich na cmentarzu żydowskim w Warszawie Ohel cadyków radzymińskich na cmentarzu żydowskim w Warszawie Ohel cadyków radzymińskich na cmentarzu żydowskim w Warszawie
Ohel cadyków z Radzymina Wnętrze ohelu Ohel cadyka Cwi Hirsza Epitafium Cwi Hirsza

Groby cadyków związanych z dynastią radzymińską można odnaleźć także na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej. W ohelu w kwaterze 32 spoczywają: zmarły w 1874 r. Jakow Arie Guterman syn Salomona, założyciel dynastii; Lewi Icchak z Seroczyna, wnuk Jakowa Arie Gutermana, cadyk w Ladach, Seroczynie i Warszawie; Aron Menachem Mendel Guterman z Radzymina, kontynuator dynastii, od pierwszej wojny światowej działający w Warszawie. W kwaterze 47 znajduje się ohel Cwi Hirsza z Łomazów, zięcia Salomona Gutermana z Radzymina, od 1873 r. cadyka w Radzyminie.

tekst: K. Bielawski

Poszukujemy wszelkich informacji o tym cmentarzu: historii, wyglądzie przed wojną i po jej zakończeniu, procesie dewastacji, nagrobkach znajdujących się poza cmentarzem. Korespondentom gwarantujemy dyskrecję.
Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas