Kliknij, aby dodaæ stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieæ księga gości napisz do nas
SZYD£OWIEC

Cmentarz ¿ydowski w Szyd³owcu powsta³ prawdopodobnie oko³o 1711 r., wraz z utworzeniem w Szyd³owcu gminy ¿ydowskiej. Za³o¿ono go w pó³nocno-wschodniej czê¶ci miasta, w s±siedztwie synagogi.

W ró¿nych ¼ród³ach za³o¿enie cmentarza ¿ydowskiego w Szyd³owcu datuje siê na XVII w. Tê datê w swoich opracowaniach podawa³ pocz±tkowo Adam Penkalla. W ¶wietle kwerend przeprowadzonych przez Jacka Wijaczkê, XVII-wieczny rodowód cmentarza zosta³ zakwestionowany - w tym okresie osadnictwo ¿ydowskie w Szyd³owcu nie by³o jeszcze dostatecznie rozwiniête.

Na pocz±tku XIX w., ze wzglêdu na stopniowe zabudowanie dzia³ek w pobli¿u cmentarza oraz w zwi±zku z jego zape³nieniem, zasz³a konieczno¶æ zorganizowania nowego miejsca pochówku. 14 marca 1811 r. gmina ¿ydowska otrzyma³a zezwolenie na zakup gruntu o powierzchni ok. 0,7 ha, po³o¿onego ok. 140 m na wschód od synagogi.

W 1825 r. oba cmentarze - stary i nowy - ogrodzono parkanem, a miêdzy nimi zbudowano dom przedpogrzebowy ("dom na sk³adanie cia³ ze wsi przywiezionych, które tam na kilka godzin zostaj±, dopóki grobowiec nie jest przygotowany").

W 1831 r. na dzia³ce znajduj±cej siê na wschód od nowego cmentarza, "daleko w polu pod wsi± Sadkiem", urz±dzono miejsce pochówku zmar³ych podczas epidemii cholery.

Najwyra¼niej pogrzeby na starym cmentarzu odbywa³y siê jeszcze przez kolejne lata. W 1823 r. dozór bó¿niczy wyst±pi³ do w³adz administracyjnych o zawieszenie na 2 lata decyzji o zamkniêciu starego cmentarza, a w 1841 r. mieszczanie w skardze do burmistrza zarzucali mu, ¿e zezwala chowaæ na nim zmar³ych. W trakcie dochodzenia wszczêtego w nastêpstwie sporz±dzono opis obu cmentarzy: "Delegowani potem naocznie przekonali siê, ¿e jest jeden cmentarz, czyli kierkut, zaraz pod bó¿nic±, staremi grobami okryty, na którym nie ma ¶ladu, aby kto ze Starozakonnych nawet przed par± laty by³ chowany. Drugi opodal tego, równie¿ za bó¿nic± , lecz dalej za miastem - wzd³u¿ id±cy i obok tego jest plac, dot±d ca³kiem nie zajêty i w znacznej czê¶ci ca³kiem pusty, mogi³ami ¶wie¿emi okryty, naoko³o obwa³owany, a w czê¶ci murem opasany, na którem Starozakonnych chowaj±. Trzeci za¶ jest daleko w polu pod wsi± Sadkiem, na którym byli choleryczni chowani, a poniewa¿ Starozakonni nie maj± innego miejsca, okopanego, ani obmurowanego na chowanie cia³ zmar³ych, a zatem zarzut, jakoby na starym kierkucie burmistrz dozwala³ chowaæ ¯ydów - za to i¿ z nowego u¿ytki ci±gnie u¿ytki, nie jest udowodniony".

W 1847 r. podjêto decyzjê o ogrodzeniu cmentarza, wtedy zajmuj±cego teren "d³ugo¶ci ³okci 480, szeroko¶ci ³okci 81", murem z kamieni, krytym gontem. Prace ukoñczono w 1852 r. Rok wcze¶niej Rz±d Gubernialny nakaza³ "stary cmentarz (....) zapieczêtowaæ".

W okresie miêdzywojennym dokonano kolejnych zakupów gruntów, w³±czaj±c do cmentarza czê¶æ epidemiczn±. Kompleks trzech cmentarzy - z³o¿ony ze starego, nowego i cholerycznego - rozci±ga³ siê na odcinku oko³o 600 m, od ul. Radomskiej, siêgaj±c do obecnego urzêdu poczty przy ul. Staszica. W 1938 r. pomiêdzy starym i nowym cmentarzem przeprowadzono drogê Kielce-Warszawa, obecn± ul. Ko¶ciuszki.

W latach II wojny ¶wiatowej cmentarz sta³ siê miejscem egzekucji i pochówku ofiar Zag³ady. Opracowany przez G³ówn± Komisjê Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce Rejestr miejsc i faktów zbrodni pope³nionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich. Województwo radomskie wymienia kilka takich zdarzeñ:
- w 1941 r. oficer SS z Radomia zastrzeli³ 2 kobiety: Cukrow± (brak imienia) i Taubê Hauz. Cia³a pochowano na cmentarzu,
- 21 marca 1943 r. funkcjonariusze Sicherheitspolizei z Radomia rozstrzelali na cmentarzu 10 osób o nieustalonych nazwiskach,
- w 1943 r. ¿andarmi rozstrzelali na cmentarzu Stefana i Stefaniê Kaszubów,
- 30 marca 1943 r. ¿andarmi rozstrzelali na cmentarzu Boles³awa Rzeszowskiego.
26 grudnia 1944 r. ¿andarmi rozstrzelali na cmentarzu Gloriana Go³asa i Jana Kaszubê.

Na cmentarzu pochowano tak¿e cia³a osób zamordowanych w ró¿nych punktach miasta podczas likwidacji getta. 23 marca 1943 r. na cmentarzu Niemcy rozstrzelali 117 ¯ydów, przywiezionych z Radomia.

Po 1945 r. na cmentarzu odbywa³y siê pojedyncze pochówki.

Brak bli¿szych informacji o dewastacji cmentarza w okresie wojny. Po jej zakoñczeniu teren by³ stopniowo zabudowywany. 26 sierpnia 1957 r. Minister Gospodarki Komunalnej wyda³ zarz±dzenie o zamkniêciu cmentarza "ze wzglêdu u¿yteczno¶ci publicznej". 26 listopada 1957 r. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej zdecydowa³o o przeznaczeniu czê¶ci dzia³ki cmentarnej na sk³ad drewna, jednocze¶nie informuj±c o zamiarze wzniesienia na niej domu towarowego i biurowca. W kolejnych latach czê¶æ cmentarza zosta³a przejêta przez Powiatow± Spó³dzielniê "Samopomoc Ch³opska". W 1959 r. PMRN pozytywnie zaopiniowa³o wniosek Spó³dzielni o budowê na cmentarzu Spó³dzielczego Domu Towarowego, bloku mieszkalnego oraz 2 pawilonów na narzêdzia rolnicze. Na najstarszej czê¶ci cmentarza urz±dzono boisko szkolne.

W tym okresie zachowany fragment cmentarza przy ul. Wschodniej ogrodzono ceglanym murem. Z³o¿ono na nim nagrobki z zabudowanych dzia³ek cmentarza. W latach 60. na cmentarzu zasadzono topole.

W 1967 r. na cmentarzu wzniesiono pomnik z formie pionowej p³yty na betonowym cokole z Gwiazd± Dawida i napisem: "W 42. rocznicê masowego mordu grupy 150 ¯ydów, spo³eczeñstwo miasta i powiatu szyd³owieckiego sk³ada ho³d oko³o 16 tys. obywateli polskich pochodzenia ¿ydowskiego, straconych w obozach zag³ady i zamordowanych przez zbrodniarzy hitlerowskich z terenu Szyd³owca i okolic w latach 1939-1943. Szyd³owiec, dnia 21 marca 1967 r.".

W 1977 r. Tadeusz Lipiec wykona³ plan cmentarza w skali 1:100, na którym oznaczono lokalizacjê 2950 nagrobków. W tym czasie rozpoczêto inwentaryzacjê macew. Prace nie zosta³y doprowadzone do koñca.

W 1987 r. inwentaryzacjê zachowanych macew prowadzi³ Adam Penkalla.

W 2000 r. z inicjatywy Benjamina Yaarego-Walda, przy wspó³udziale m.in. Anny Sokol, Stefana Angresa i Ady Holcman wykonano spis 1950 nagrobków. Wyniki prac opublikowano w ksi±¿ce Cmentarz ¿ydowski w Szyd³owcu .

W 2002 r. na wniosek rabina Wolfa Kornreicha z Jerozolimy, w miejscu domniemanego grobu cadyka Natana Rabinowicza Dawida z Szyd³owca i jego syna Szragi Rabinowicza z Bia³obrzegów, wzniesiono ohel zaprojektowany przez Mariusza Rodaka. W prace zaanga¿owa³a siê Fundacja Rodziny Nissenbaumów. W czerwcu 2005 r. pracownicy Fundacji powiesili w ohelu 3 tablice pami±tkowe po¶wiêcone pochowanym rabinom. W latach 2005-2011 ekipa Fundacji regularnie sprz±ta³a teren cmentarza: usuwa³a ¶mieci, butelki, karczowa³a chwasty, samosiejki itp. Latem 2011 r. Fundacja doprowadzi³a pr±d do ohelu.

W 2010 r. grupa osób zwi±zanych z Gmin± Wyznaniow± ¯ydowsk± w Warszawie wykona³a ponowny spis nagrobków, obejmuj±cy 2189 macew. Inwentaryzacja jest dostêpna na stronie Fundacji Dokumentacji Cmentarzy ¯ydowskich: http://cemetery.jewish.org.pl.

Niezabudowana czê¶æ cmentarza - oznaczona jako dzia³ka geodezyjna nr 143005 4.0001.AR 11.4210, o powierzchni 25157 m kw. - rozci±ga siê od ul. Wschodniej w kierunku wschodnim, wzd³u¿ ul. Staszica. Jest ogrodzona niskim murem, a od strony zachodniej - p³otem z prêtów ¿elaznych na cokole. Wej¶cie znajduje siê od ul. Wschodniej. Najwiêksza koncentracja macew - w wiêkszo¶ci ustawionych wtórnie w latach powojennych - wystêpuje w zachodnim sektorze cmentarza. W tej czê¶ci widoczne s± te¿ fundamenty zniszczonego ohelu. Kilkana¶cie metrów dalej stoi wspó³czesny ohel cadyków Rabinowiczów. Przez cmentarz, na osi zachód-wschód biegnie szeroka aleja. Przy niej, w odleg³o¶ci ok. 190 m od wej¶cia, znajduje siê pomnik ku czci ofiar Zag³ady.

Cmentarz - pomimo potê¿nych zniszczeñ - stanowi jedno z najwiêkszych na Mazowszu skupisk macew. Znawcy ¿ydowskiej sztuki sepulkralnej podkre¶laj± artystyczne walory zachowanych nagrobków. Izabella Rejduch-Samkowa na ³amach "Fo³ks Sztyme" (nr 19/4674 z 12.05.1984 r.) napisa³a: "szlachetno¶æ obróbki kamienia, wysoki poziom artystyczny detalu architektonicznego, motywów dekoracyjnych, bogatych przedstawieñ symbolicznych, niezwykle starannie wykonanych napisów piêknym kszta³tem liter alfabetu hebrajskiego, pozwala zaliczyæ cmentarz ¿ydowski w Szyd³owcu (...) do wybitnych dzie³ sztuki, kamieniarskiej i rze¼biarskiej. (...) Na ten wysoki poziom artystyczny ma-cew wp³ynê³a miejscowa tradycja; obok kamienio³omów istnia³y liczne warsztaty kamieniarskie, które wykonywa³y gotowe elementy architektoniczne jak obramienia okienne. portale, gzymsy, elementy ró¿nych nagrobków, rze¼by i p³yty nagrobne".

Obiekt stanowi atrakcjê turystyczn± i jest wykorzystywany jako element promocji miasta.

Cmentarz jest ogrodzony. Klucze do bramy znajduj± siê w punkcie Miejskiej Informacji Turystycznej (Rynek Wielki 5, tel. 48 326 20 54, czynna od poniedzia³ku do pi±tku w godz. 09.00-16.00).

tekst: Krzysztof Bielawski
¬ród³o:
•  AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/57, Decyzje o zamkniêciu cmentarzy i przeznaczeniu ich na inny cel w województwie warszawskim.
•  Penkalla A., Gmina i cmentarz ¿ydowski w Szyd³owcu, "Ochrona zabytków" 1989, nr 2 (165).
•  Penkalla A., ¯ydowskie ¶lady w województwie kieleckim i radomskim , Radom 1992.
•  Penkalla A., ¯ydzi szyd³owieccy w latach 1815-1914. Próba charakterystyki, [w:]  ¯ydzi szyd³owieccy. Materia³y z sesji popularnonaukowej 22 lutego 1997 r., red. J. Wijaczka, Szyd³owiec 1997.
•  Rejduch-Samkowa I., ¯ydzi w Szyd³owcu wg planu miasta z 1820 roku, "Fo³ks Sztyme" z 12.05.1984.
•  Rejestr miejsc i faktów zbrodni pope³nionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich
w latach 1939-1945: województwo radomskie
, Warszawa 1980.
•  Wijaczka J.,  ¯ydzi szyd³owieccy do koñca XVIII w., [w:]  ¯ydzi szyd³owieccy. Materia³y z sesji popularnonaukowej 22 lutego 1997 r., red. J. Wijaczka, Szyd³owiec 1997.

cmentarz ¿ydowski w Szyd³owcu
Szyd³owiec - nagrobki na cmentarzu ¿ydowskim
Szyd³owiec - cmentarz ¿ydowski
Szyd³owiec - nagrobki na cmentarzu ¿ydowskim
fot. Ma³gorzata Kunecka
macewy w Szyd³owcu
kirkut w Szyd³owcu
cmentarz ¿ydowski - Szyd³owiec
fot. Miros³aw Skwarek
macewy w Szyd³owcu
Szyd³owiec - cmentarz ¿ydowski
fot. Miros³aw Skwarek
Szyd³owiec - macewa na cmentarzu ¿ydowskim
Szyd³owiec - nagrobki na cmentarzu ¿ydowskim
Szyd³owiec - kirkut
fot. Miros³aw Skwarek
Szyd³owiec - kirkut
macewy w Szyd³owcu
¶wiece - symbol umieszczany na grobach kobiet
macewa z symbolem jelenia
fot. Ma³gorzata Kunecka
Szyd³owiec - cmentarz ¿ydowski
Szyd³owiec - cmentarz ¿ydowski
Szyd³owiec - cmentarz ¿ydowski
Szyd³owiec - cmentarz ¿ydowski
fot. S³awomir Topolewski
Szyd³owiec - cmentarz ¿ydowski
Szyd³owiec - cmentarz ¿ydowski
Szyd³owiec - cmentarz ¿ydowski
Szyd³owiec - cmentarz ¿ydowski
fot. S³awomir Topolewski
Poszukujemy wszelkich informacji o tym cmentarzu: jego historii, wygl±dzie przed wojn± i po jej zakoñczeniu, procesie dewastacji, nagrobkach znajduj±cych siê poza cmentarzem.
Korespondentom gwarantujemy dyskrecjê.
Teksty i zdjêcia s± chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materia³ów mo¿liwe wy³±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.
strona główna cmentarze warto wiedzieæ księga gości napisz do nas