Cmentarz żydowski w Wągrowcu został założony w pierwszych latach XIX wieku, na wzniesieniu nad Jeziorem Durowskim, przy obecnej ul. Kościuszki. Podczas II wojny światowej Niemcy dokonali częściowej dewastacji nekropolii. Płyty nagrobne wykorzystano między innymi do utwardzenia brzegów jeziora oraz Strugi Gołanieckiej. W 1954 roku decyzją Miejskiej Rady Narodowej cmentarz oficjalnie zamknięto. Przytoczmy tu fragment pisma Ministerstwa Gospodarki Komunalnej, wystosowanego w dniu 7 kwietnia 1954 r. do Urzędu do spraw Wyznań: "Cmentarz jest od 1939 r. nieczynny i w obecnym stanie (okupant usunął nagrobki, zniszczył mogiły i teren splantował) zgodnie z planami zagospodarowania przestrzennego stanowi park, przez który ma przebiegać arteria komunikacyjna". Ostatnie nagrobki wywieziono w drugiej połowie lat sześćdziesiątych, a na terenie nekropolii wzniesiono niewielki skansen poświęcony rybactwu. Później skansen spłonął. W jego miejscu próbowano urządzić rosarium, jednak zostało ono zniszczone przez chuliganów.

Lata PRL nie sprzyjały oddolnym inicjatywom społecznym, dlatego dopiero w 2001 roku udało się dokonać dzieła restauracji cmentarza. Dzięki wysiłkom młodych ludzi, uczestników obozu zorganizowanego przez partnerskie miasta Wągrowiec, Gyula i Adendorf, z nurtów potoku wydobyto nagrobki i ich fragmenty. Po oczyszczeniu przeniesiono je i ustawiono na terenie cmentarza. W działania te zaangażowały się także władze samorządowe i miejscowe firmy. W dniu 29 listopada 2001 roku na cmentarzu odbyła się uroczystość odsłonięcia pomnika, poświęconego Żydom z Wągrowca. Na prostej, stylizowanej na macewę płycie wyryto napisy w językach niemieckim, hebrajskim i polskim: "Żydom polskim, przez wieki współtworzącym to miasto". W ceremonii udział wzięli przedstawiciele lokalnych władz z burmistrzem Stanisławem Wilczyńskim na czele, przedstawiciele społeczności żydowskiej w Polsce oraz mieszkańcy Wągrowca.

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: Krzysztof Świniarski