Na tej samej wysokości, lecz z prawej strony głównej alei, został wybudowany dwupiętrowy dom zarządu. Mieściła się w nim kancelaria, kwiaciarnia, mieszkanie ogrodnika, inspektora oraz grabarza.

Przestrzenne zagospodarowanie cmentarza, powiększonego po 1918 roku do ponad 11 hektarów, przypominało romantyczny park krajobrazowy. Układ ścieżek nie miał charakteru równoległego ani prostopadłego, a zgodnie z projektem zasadzono aleje drzew i różane rabaty. Ogrodnik, zatrudniony na cmentarzu, posiadał specjalnie wydzielony w południowo-wschodniej części teren, na którym mógł hodować sadzonki i młode drzewa (do dziś zachowały się domki ogrodnictwa - niestety w znacznej części spalone). Po zakończeniu pierwszej wojny światowej, w południowej części cmentarza utworzono pole honorowe (58m x 28m) poświęcone pamięci żydowskich żołnierzy poległych na froncie. Na jego szczycie stanął owalny obeliski, na którym zostały wyryte 432 nazwiska żołnierzy.

Podczas drugiej wojny światowej na terenie cmentarza w zbiorowej mogile pochowano grupę więźniów obozu koncentracyjnego, a dom zarządu był wykorzystywany jako szpital dla pozostających w mieście mieszanych małżeństw żydowsko-chrześcijańskich. Na niektórych nagrobkach po dziś dzień widać ślady po kulach, co może świadczyć o tragicznych wydarzeniach, jakich świadkiem było owe miejsce.

Szczególnym rodzajem nagrobka na żydowskim cmentarzu poza macewą jest ohel - drewniany lub murowany budynek, stawiany głównie na grobach cadyków i wielkich rabinów, a bardzo rzadko i osób świeckich. Jedyny znany ohel na Dolnym Śląsku znajduje się na cmentarzu żydowskim we Wrocławiu przy ul. Lotniczej i jest ewenementem w skali krajowej, gdyż stoi na grobie kobiety! Wystawiony został około 1909 roku na grobie Miny Ciry Majzel, żony słynnego rabina Łodzi Eliasza Chama Majzla. Ohel ten to prosty murowany budynek, zbudowany na planie kwadratu, z otworem drzwiowym zwróconym w kierunku północno-wschodnim. Dziś wnętrze jest zdewastowane, a cała konstrukcja porośnięta bluszczem. Na tylnej ścianie ohelu zachowała się typowo ortodoksyjna inskrypcja: "Oto miejsce grobu niewiasty bogobojnej, znanej z dobroczynności, rabinowej, pani Miny Ciry, córki pana, gaona, naszego nauczyciela Nachmana (błogosławiona pamięć sprawiedliwego), światłości rodziny Majzel, z rodu gaonów Izraela, filarów wiary: pana Mojżesza Isserlesa, naszego nauczyciela Samuela Edelsa (pamięć sprawiedliwych błogosławiona na życie w świecie przyszłym). Żona sędziwego, gaona Prawa, światła i filaru ludu, pana, przywódcy wszystkich synów wygnania, naszego nauczyciela Eliasza Chaima (pamięć sprawiedliwego błogosławiona na życie w świecie przyszłym) Majzel, przewodniczącego sądu rabinicznego w Łodzi (niech się rozwija nasze miasto). Zmarła 9 tamuz 569 według małego rachunku. Wskrzesiciel zmarłych przyjdzie, śpiący niech powstaną i niech żyją życiem wiecznym".

Dnia 26 września 1983 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków.

Od pewnego czasu na cmentarzu prowadzone są prace porządkowe. W 2006 roku z inicjatywy autorki powyższego tekstu, Małgorzaty Frąckowiak oraz jednej z wychowawczyń postpenitencjarnych z Zakładu Karnego nr 1 we Wrocławiu, cmentarz sprzątali osadzeni w miejscowym więzieniu. Obecnie prace wykonywane są na zlecenie Gminy Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu, między innymi karczowane są zarośla i odkopywane stare, brukowane alejki.

tekst & zdjęcia: Małgorzata Frąckowiak
współpraca: Ryszard Bielawski

Kliknij tu, by otworzyć spis nagrobków (plik Excel) na cmentarzu żydowskim przy ul. Lotniczej.
Spis zamieszczamy dzięki uprzejmości autora, dr hab. Marcina Wodzińskiego.
Lista została sporządzana w 1995 roku i nie obejmuje grobów osób zmarłych po II wojnie światowej.
Kliknij tu, by obejrzeć prezentację cmentarza w pliku .pps
Polecamy też odwiedzenie strony internetowej www.friedhofcosel.info
Kliknij tu by obejrzeć film video nagrany na tym cmentarzu